Wygłoszono następujące referaty: Jarosław Urbański, „Prawo a aktywizm na gruncie pracowniczym i lokatorskim”; mec. Wojciech Gajda, „Funkcjonowanie Nieodpłatnych Punktów Pomocy Prawnej”; Michał Sobol, „Dotychczasowa aktywność grupy prawnej OZZ Inicjatywa Pracownicza”; Piotr Krzyżaniak, „Pełnomocnik związkowy – reprezentowanie w sprawach z zakresu prawa pracy przez związkowca” oraz Antoni Wiesztort, „Wykluczenie energetyczne i substandard mieszkań komunalnych na przykładzie Warszawy. Prezentacja wyników badań aktywistycznych”.

Niektóre dane mówią, że rokrocznie ok. 2,0-2,5 mln osób w Polsce może szukać porad prawnych. Z tego grona znaczna część nie jest wstanie uzyskać pomocy ze względu na swoje niskie dochody. Sytuację miało poprawić wprowadzenie ustawy o nieodpłatnych punktach pomocy prawnej (NPPP), których w 2016 roku powstało ponad 1,5 tys. i w pierwszym roku działalności skorzystało w nich z porad ok. 444 tys. osób (porady zarejestrowane). Ostatecznie NIK w swoim raporcie z 2018 r. podważył efektywność NPPP zarówno pod względem dostępności, jak też zbyt wysokich kosztów działalności. Od 1 stycznia 2019 roku weszła w życie nowelizacja ustawy, która miała ten stan rzeczy poprawić. Na efekty będziemy musieli poczekać. Kwestie z punktu widzenia codziennego funkcjonowania NPPP omówił w swoim referacie mec. Wojciech Gajda, od kilku lat współpracujący z poznańskim ruchem lokatorskim.

W ostatniej dekadzie narastały problemy związane z sytuacją prawną lokatorów, zadłużeniem czynszowy, eksmisjami i procederem tzw. czyszczenia kamienic. Było to związane m.in. z drastyczną podwyżką czynszów – między 2004-2010 o 74% powyżej inflacji. Także okresowo narastają problemy związane z przestrzeganiem praw pracowniczych zwłaszcza z związku z regularnością wypłat wynagrodzeń. Jak zaznaczył w swoim referacie Jarosław Urbański w I kwartale 2013 r. PIP przeprowadziła szerokie badania dotyczące ewentualnych nieprawidłowości w wypłatach wynagrodzeń. Z raportu Inspekcji wynika, iż skontrolowano pod tym kątem przedsiębiorstwa o łącznym zatrudnieniu 130,5 tys. osób. W aż 33,8 tys. przypadków (25,9%) odnotowano nieprawidłowości odnośnie wypłaty wynagrodzenia. W raporcie czytamy: „Spośród skontrolowanych pracodawców 14% nie wypłacało pracownikom wynagrodzenia za pracę, a 15% nie przestrzegało terminu jego wypłaty. Brak wypłaty wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych oraz należnego ekwiwalentu za urlop wypoczynkowy stwierdzono odpowiednio u 30% i 29% pracodawców, u których badano zagadnienie”. Prelegent stwierdził, iż skala nieprawidłowości prawdopodobnie łączy się z okresowymi wzrostami i spadkami koniunktury gospodarczej. Jej polepszenie powinno wpłynąć na poprawę sytuacji co do np. regularności wypłat. Jednak w raporcie PIP z 2017 r. czytamy, że w dalszym ciągu w 2016 r. podczas kontroli u ok. 18% pracodawców odnotowano nieprawidłowości odnośnie wypłaty wynagrodzenia. „Jeżeli przyjąć – twierdził Urbański – że mamy 16,5 mln pracujących i że nie otrzymuje pensji w ogóle lub na czas 15% pracujących, co wydaje się odsetkiem prawdopodobnym, to w skali kraju problem ten dotyczy blisko 2,5 mln osób. Do tego trzeba uwzględnić 1,5 mln osób zarabiających na poziomie wynagrodzenia minimalnego.” Ostatecznie oba problemy się nakładają. Zadłużenie jest najczęściej przyczyną eksmisji, a często wynika ono z naruszeń praw związanych z płaceniem wynagrodzeń pracowniczych, niskimi zarobkami, niestabilnością zatrudnienia lub/i bezrobociem.

Wielkopolskie i Warszawskie Stowarzyszenie Lokatorów oraz Ogólnopolski Związek Zawodowy Inicjatywa Pracownicza posiada dość duże doświadczenie w zakresie obrony interesów i praw lokatorskich oraz pracowniczych. W obu przypadkach prowadzimy od lat szerokie, nieodpłatne poradnictwo prawne (poza i w ramach NPPP). W Inicjatywie Pracowniczej od zarania jej powstania funkcjonują pełnomocnicy związkowi (niekoniecznie posiadający wykształcenie prawne), którzy są także tzw. nieprofesjonalnymi pełnomocnikami procesowymi w sprawach przed sądami pracy. Na ten temat referowali Michał Sobol i Piotr Krzyżaniak z grupy ds. prawnych OZZ Inicjatywa Pracownicza.

Piotr Krzyżaniak zakreślił szersze znaczenie uczestnictwa pełnomocników związkowych w postępowaniach przed sądami pracy (na podstawie art. 465 kpc), jako osób często bezpośrednio związanych z sytuacją na terenie danych zakładów i znających realia w jakich obowiązują wewnętrzne akty prawne (np. regulamin pracy czy wynagradzania i premiowania). Wiedzy takiej nie posiadają często ani profesjonalni pełnomocnicy ani sędziowie. Uczestnictwo pełnomocników związkowych w procesach jest także elementem społecznego współuczestnictwa i kontroli w sprawach sądowych. Podczas ciekawej dyskusji na ten temat wskazano, że także inni członkowie Inicjatywy Pracowniczej (poza grupy prawnej) podejmują się występować w sądach w obronie swoich kolegów i koleżanek z pracy czy ze związku. Są to jednak przykłady w dalszym ciągu pojedyncze. Tymczasem potrzeby pomocy prawnej rosną. Być może rozwiązaniem byłoby podjęcie przez związki zawodowe kampanii domagającej się uproszczenie procedur występowania przed sądami pracy, tak aby „wzajemna reprezentacja prawna” stała się bardziej możliwa i powszechna.

Na koniec seminarium głos zabrał Antoni Wiesztort przedstawiając kampanię w sprawie wykluczenia energetycznego i substandardów mieszkań komunalnych na warszawskiej Pradze. Wysokie koszty ogrzewania powodują, że wielu mieszkańców i mieszkanek Pragi posiada poważne zadłużenie czynszowe. Często starają się zaoszczędzić na ogrzewaniu, co prowadzi do występowania dużej wilgoci i zagrzybienia lokali. To z kolej odbija się na zdrowiu mieszkańców. Zaobserwowano np. wstępowanie chorób płuc w tym gruźlicy. W konkluzjach prelegent zwrócił uwagę na konieczność współpracy nie tylko z prawnikami (dochodzenia odszkodowań i umorzenia długów), a także z innymi specjalistycznymi grupami zawodowymi jak np. lekarze, ekonomiści czy mykolodzy. Kwestia wykluczenia energetycznego i substandardów mieszkaniowych ma zostać omówiona dokładnie w przygotowywanych przez Warszawskie i Wielkopolskie Stowarzyszenia Lokatorów publikacjach.