1. zatrudnienie przez pracodawcę osoby bez potwierdzenia na piśmie w wymaganym terminie rodzaju zawartej umowy i jej warunków;
2. niezgłoszenie osoby zatrudnionej lub wykonującej inną pracę zarobkową do ubezpieczenia społecznego;
3. podjęcie przez bezrobotnego zatrudnienia, innej pracy zarobkowej lub działalności bez powiadomienia o tym właściwego powiatowego urzędu pracy.

Warto zwrócić uwagę na ostatni punkt. Istnieją bowiem sytuacje, w których także pracownik ma pewne obowiązki w razie zatrudnienia. Zostaną one omówione szczegółowo poniżej.

Konsekwencje dla pracodawcy

Inspektor pracy, po przeprowadzeniu kontroli i wykryciu nieprawidłowości w zakresie legalności zatrudniania pracowników, może nałożyć mandat karny na pracodawcę. Jego wysokość może wynieść od 1000 zł do 2000 zł. W razie recydywy inspektor może także nałożyć mandat w wysokości 5000 zł. Ponadto, inspektor jest uprawniony, by złożyć wniosek do sądu o ukaranie takiego pracodawcy, a sąd może orzec grzywnę nawet w wysokości 30000 zł.

Nie są to wszystkie przykre skutki nielegalnego zatrudniania pracowników, jakie mogą spotkać pracodawcę. Inspektor może bowiem powiadomić ZUS o nieodprowadzaniu składek na ubezpieczenie społeczne. Na podstawie art. 98 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, jeśli ktoś – jako płatnik składek lub osoba obowiązana do działania w imieniu płatnika – nie opłaca składek, to podlega karze grzywny do 5000 zł.

Inspektor ma jeszcze jeden instrument karania nieuczciwego pracodawcy. Zgodnie z art. 122 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, jeśli ktoś nie zgłasza wymaganych danych lub zgłasza nieprawdziwe dane mające wpływ na wymiar składek na Fundusz Pracy, lub udziela w tym zakresie nieprawdziwych wyjaśnień albo odmawia ich udzielenia, to podlega karze grzywny nie niższej niż 3000 zł oraz nie wyższej niż 5000 zł. Także w tym przypadku inspektor może złożyć do sądu wniosek o ukaranie. Inspektor pracy powinien również zawiadomić urząd kontroli skarbowej. Nielegalne zatrudnianie wiąże się z nieopłacaniem podatków, a zatem pracodawca może mieć dodatkowo nieprzyjemności ze skarbówką.

Niezależnie od wszystkich wymienionych działań związanych z wykroczeniami inspektor pracy kieruje do pracodawcy tzw. wystąpienie, w którym wzywa pracodawcę do usunięcia wszystkich nieprawidłowości. Jak widać, istnieje kilka instrumentów dyscyplinujących pracodawcę, który uchyla się od swoich obowiązków. Problemem w naszej rzeczywistości jest jednak skuteczność Państwowej Inspekcji Pracy (PIP) oraz konsekwentne egzekwowanie prawa.

Konsekwencje dla pracownika

Jeśli chodzi o nielegalne zatrudnienie, to pracownik – jak wspomniano wyżej – może być pociągnięty do odpowiedzialności tylko w jednym przypadku. Dotyczy to sytuacji, gdy jest zarejestrowany w urzędzie pracy jako bezrobotny/a. Każdy, kto podejmuje zatrudnienie, jeżeli jest zarejestrowany w urzędzie pracy, ma obowiązek w ciągu 7 dni od dnia rozpoczęcia pracy powiadomić urząd pracy o tym fakcie. Jeżeli zaniedba ten obowiązek, to podlega grzywnie w wysokości nie niższej niż 500 zł. Zatem jest to jedyny przypadek, kiedy pracownik/pracownica może się obawiać jakichkolwiek prawnych konsekwencji w razie wykonywania pracy „na czarno”. Jeżeli zatem taki pracownik/pracownica jest odpowiednio zdeterminowany/a, by domagać się respektowania swoich praw, może bez obaw zwrócić się do PIP.

Skarga do PIP

Pierwszym krokiem, który należy podjąć w zgłaszaniu pracy „na czarno” lub umowy cywilnoprawnej (gdy są przesłanki, że zachodzi stosunek pracy), to złożenie skargi do PIP. Składanie skarg do organów państwa jest naszym konstytucyjnym prawem. Należy zapamiętać, że taka skarga nie może być anonimowa. PIP nie zajmuje się anonimami. Jednak nie trzeba się martwić, że nasze dane zostaną ujawnione pracodawcy. Zgodnie z art. 44 § 3 ustawy o PIP, pracownicy PIP są zobowiązani do nieujawniania informacji o tym, że kontrola jest wykonywana w następstwie skargi, chyba że osoba, która ją zgłasza, wyrazi na to zgodę na piśmie. Wystarczy zatem, aby z ostrożności zawrzeć w skardze zastrzeżenie, że nie życzymy sobie ujawniać naszych danych. W wyjątkowych sytuacjach Okręgowy Inspektorat Pracy może jednak podjąć decyzję o rozpatrzeniu anonimowej skargi, jeżeli rażąco są naruszane przepisy prawa pracy, np. występuje zagrożenie życia lub zdrowia pracowników, lub istnieje prawdopodobieństwo naruszenia przepisów prawa pracy przez organy lub pracowników PIP. W następstwie skargi, PIP podejmuje decyzję co do przeprowadzenia kontroli. Na podjęcie takiej decyzji PIP ma miesiąc od czasu zgłoszenia skargi. Ważne, aby pamiętać, że PIP ma obowiązek powiadomić skarżącego o wynikach kontroli.

Pozew o ustalenie stosunku pracy

Pracownik, który pracuje „na czarno” lub na podstawie umowy cywilnoprawnej w warunkach, w których powinien być zawarty stosunek pracy, może wystąpić z pozwem o ustalenie istnienia stosunku pracy.

Warto wiedzieć, że z warunkami charakterystycznymi dla stosunku pracy mamy do czynienia w sytuacji, gdy pracownik pracuje za wynagrodzeniem na rzecz pracodawcy, pod jego kierownictwem oraz w czasie i miejscu przez niego wyznaczonym (art. 22 ust. Kodeksu Pracy).

PIP również ma prawo wystąpić z takim powództwem. Co ważne, należy pamiętać, że może to nawet zrobić bez naszej wiedzy czy zgody. Natomiast jedynie za naszą zgodą może wstąpić do postępowania przed sądem w tej sprawie. Poniżej publikujemy taki wzór skargi do PIP.

[miejscowość i data]
Okręgowy Inspektorat Pracy
[dane adresowe OIP]
[imię i nazwisko pracownika/pracownicy składającej skargę]
[Adres do korespondencji]

SKARGA

Niniejszym składam skargę na pracodawcę [uzupełnić dane pracodawcy – nazwa firmy, adres, nr KRS lub REGON/NIP]

W powyższej firmie zostałem/am zatrudniony/a na stanowisku [podać stanowisko]. Pracę rozpocząłem/ęłam dnia [wpisać datę rozpoczęcia pracy]. Mimo zatrudniania mnie w warunkach świadczenia pracy określonych w art. 22 § 1 k.p. nie została zawarta ze mną umowa o pracę. Pracuję na umowie zlecenie/o dzieło (lub na czarno) [niepotrzebne usunąć]

W związku z powyższym wnoszę o przeprowadzenie przez Inspektora Pracy kontroli w przedmiotowej firmie w zakresie legalności zatrudnienia.

W związku z zastrzeżeniem z art. 44. ust. 3 ustawy o Państwowej Inspekcji Pracy nie wyrażam zgody na ujawnienie informacji, że kontrola jest przeprowadzana z związku ze złożoną przeze mnie skargą.

Podpis pracownika/cy

opracował: Jakub Derkowski