Związki zawodowe, strajk kobiet i kontrola narodzin

26 września 2018 miałam przyjemność moderować dyskusję, którą zorganizowały warszawskie komisje IP, dotyczącą roli związków zawodowych w toczącej się w Polsce walce o prawa kobiet. Bezpośrednim impulsem do jej zorganizowania była demonstracja z okazji Światowego Dnia Bezpiecznej Aborcji przypadającego 30 września. W dyskusji wzięły udział członkinie warszawskich komisji IP: Olga Gitkiewicz z Komisji Dziennikarek i Dziennikarzy, Ewa Majewska z Komisji Zakładowej IP na Uniwersytecie Warszawskim, Sylwia Pawlak z Komisji Zakładowe IP w Teatrze Powszechnym oraz Katarzyna Rakowska z Warszawskiej Komisji Środowiskowej.

Uczestniczki dyskusji zastanawiały się nad trzema kwestiami: (1) dlaczego prawa reprodukcyjne powinny stanowić obszar działania związków zawodowych, (2) w jaki sposób związki zawodowe mogą się włączyć w walkę o nie oraz (3) jakimi narzędziami dysponują.

Wybór czy przymus?

W pierwszej części rozmawiałyśmy o tym, jak ograniczanie praw reprodukcyjnych kobiet w Polsce wpływa na ich sytuację na rynku pracy.

Katarzyna Rakowska opowiadała o swoich doświadczeniach wyniesionych z działalności w IP: „Znamy osoby na umowę o pracę, które poroniły w pracy ze względu na zbyt ciężkie warunki pracy; znamy osoby zatrudnione na umowę o pracę, które nie mogły wrócić do pracy, były bardzo niechciane w pracy po powrocie z urlopu macierzyńskiego; znamy osoby na umowach cywilnoprawnych, które nie miały odprowadzanej składki chorobowej, więc nie miały prawa do zasiłku macierzyńskiego; mamy osoby na umowach cywilnoprawnych, które czytając nasze poradniki i broszury, odprowadzały od każdej umowy zlecenia składkę chorobową, a okazało się, że zasiłek macierzyński przysługuje tylko od jednej umowy. Więc jeśli tych umów jest 10 każda po 300-400 PLN to zasiłek jest liczony tylko od jednej umowy.”

Olga Gitkiewicz opisała sytuację wielu kobiet pracujących w jej zawodzie, w którym większość osób pracuje na podstawie umów zlecenie albo umów o dzieło, co sprawia, że są pozbawione wielu form wsparcia ze strony państwa. Zwłaszcza zdobycie miejsca w przedszkolu albo żłobku jest dla nich bardzo trudne, ponieważ osoby na takich umowach otrzymują mniej punktów w trakcie rekrutacji. W rezultacie, kobiety są zmuszone wrócić do pracy bardzo szybko po porodzie, bo nie przysługuje im urlop macierzyński i jednocześnie nie mogą liczyć na instytucjonalną opiekę nad dziećmi.

Inną ważną kwestią, poruszoną przez Ewę Majewską, były ekonomiczne skutki zakazu aborcji. „Dopóki będziemy mówić o tym jako o wyborze, to przegrywamy. Dla mnie to nie był żaden wybór, ja byłam w takiej sytuacji ekonomicznej, w której urodzenie dziecka nie było możliwe. Ja dużo wcześniej zdecydowałam, że nie będę mieć dzieci, ale w tamtym momencie (gdy decydowałam się na aborcję) to w żadnym wypadku nie był wybór”.

Majewska argumentowała, że zakaz aborcji jest poszerzaniem obszaru biedy w naszym społeczeństwie, skazywaniem osób, które już i tak są ubogie, na jeszcze większą nędzę – niezależnie od tego, czy wezmą kredyt i usuną ciążę, czy urodzą i będą obciążone kosztami utrzymania (często kolejnego) dziecka. Dlatego czas przestać patrzeć na aborcję jako na indywidualny wybór i skupić się na ekonomicznych skutkach zakazu aborcji. Podobnie ujęła to Katarzyna Rakowska – dostęp do legalnej, bezpiecznej i bezpłatnej aborcji warunkuje naszą zdolność do pracy, nasze zdrowie psychiczne i fizyczne, rzutuje na nasze losy jako pracownic.

Problemy nie kończą się wraz z ciążą, ale dotyczą również opieki nad dziećmi, tego czy możemy pracować, bo mamy zapewnioną tę opiekę, albo czy możemy nie pracować, bo chcemy się opiekować dziećmi. Czy musimy w takiej sytuacji polegać na dochodach (na ogół męskich) partnerów? Katarzyna Rakowska podkreśliła, że „kapitalizm nie kończy się na drzwiach zakładu pracy i dotyka wszystkich sfer naszego życia, dotyka także bardzo głęboko sfery seksualności i reprodukcji”. Dostęp do bezpiecznej i darmowej aborcji, antykoncepcji, edukacji seksualnej czy opieki nad dziećmi w dużej mierze wpływa na sytuację kobiet na rynku pracy i ich pozycję w relacji z pracodawcą.

Rola związków zawodowych

Co zatem związki zawodowe mogą dla nas zrobić? Jakich form wsparcia oczekujemy od nich? Ewa Majewska postulowała, aby działania związków w sferze praw kobiet opierały się na solidarności i nie polegały na jednokierunkowym wsparciu dla „słabszych” ofiarowanym z pozycji przywileju. Zdaniem Majewskiej solidarność pozwala na stworzenie relacji, w której uznajemy, że od osób dotkniętych różnymi formami opresji możemy się uczyć strategii walki z nimi.

Sylwia Pawlak opisała inicjatywę komisji IP w Teatrze Powszechnym, gdzie problemem był brak opieki nad dziećmi po godzinie 17, podczas gdy wiele osób pracowało wieczorami. W rezultacie został zorganizowany punkt opieki nad dziećmi i ich rodzice mogą pracować nie martwiąc się, z kim zostawić dzieci.

Katarzyna Rakowska jako sprawdzone działania opisała akcje IP zmierzające do poprawy warunków pracy pod względem molestowania seksualnego oraz przemocy psychicznej i fizycznej, jak również wykorzystywanie zakładowego fundusz świadczeń socjalnych na dopłaty do przedszkoli i żłobków. Podkreślała, że zazwyczaj te środki są wykorzystywane na karty sportowe i „wczasy pod gruszą”. Rzadko się zdarza, żeby związki zawodowe wykorzystywały je na cele związane ze wsparciem sfery wychowawczo-opiekuńczej.

Ważnym wątkiem dyskusji była praca reprodukcyjna i konieczność jej dowartościowania. Sylwia Pawlak postulowała zmianę sposobu mówienia o pracy domowej: „Często o kobiecie, która opiekuje się dzieckiem, mówi się, że siedzi w domu. Już samo to sformułowanie obniża wartość jej pracy”. Ewa Majewska przytoczyła dane dotyczące wartości rynkowej pracy opiekuńczej. Kobiety w Polsce pracują na ogół na dwóch etatach: w domu i w pracy, a wkład pracy domowej w PKB jest co roku obliczany przez GUS i wynosi ok. 30%. Związki zawodowe w walce o prawa pracownicze powinny więc brać to pod uwagę, ponieważ to podwójne obciążenie wpływa na pozycję zawodową kobiet.

W stronę strajku kobiet

Dyskusja o różnych formach związkowego zaangażowania w walkę o prawa kobiet reprodukcyjne w naturalny sposób prowadziła do pytań o znaczenie „Ogólnopolskiego Strajku Kobiet”, Czarnych Protestów i innych masowych mobilizacji na rzecz praw kobiet.

Olga Gitkiewicz przypomniała, że początkowo strajk kobiet był uważany za strajk tylko z nazwy, wiele osób twierdziło, że był to protest dotyczący kwestii obyczajowych, w którym brały kobiety z wielkich miast, natomiast nie dotyczył problemów kobiet z klasy pracującej ani praw pracowniczych. Po dwóch latach od czarnych protestów sytuacja jest inna. Konsekwentne nazywanie tych protestów strajkiem rozszerzyło definicję pracy i wprowadziło do debaty publicznej problem pracy reprodukcyjnej. Potwierdziła to Katarzyna Rakowska: nazwanie czegoś strajkiem i nawiązanie do narzędzi, taktyk, strategii tradycyjnie wykorzystywanych przez związki zawodowe sprawia, że opieka i rodzicielstwo reprodukcja zaczynają być postrzegane jako praca. Tegoroczne protesty opiekunek i opiekunów osób z niepełnosprawnościami również zawierały postulat traktowania reprodukcji i opieki jako pracy – i również powinniśmy traktować je jako formę strajku, którą związki muszą wspierać.

Idea strajku wydaje się więc coraz bardziej powszechna i pokazuje determinację kobiet w walce o swoje prawa. Opieka i wychowanie coraz częściej uznawane są za pracę, dzieje się to jednak w ruchach społecznych, a związki zawodowe pozostają trochę na uboczu. Choć w końcu przyłączyły się do strajku kobiet, to widać, że nie odnajdują się w działaniach społecznych poza zakładem pracy. Pytanie zatem, co związki zawodowe mogą zrobić, aby walczyć o prawa osób wykonujących pracę opiekuńczą? Niestety ustawa o rozwiązywaniu sporów zbiorowych utrudnia strajki w sprawach nie dotyczących zakładu pracy, takich jak polityka rządu. Pod tym względem związki zawodowe w Polsce są w dużo trudniejszej sytuacji niż związki zawodowe za granicą. Ewa Majewska przypomniała niedawne demonstracje dotyczące legalizacji aborcji w Argentynie, które zostały wsparte przez strajki organizowane przez związki. Polskie prawo na wiele sposobów utrudnia taka formę zaangażowania, ale wszystkie uczestniczki dyskusji zgodziły się, że prawa kobiet są ściśle związane z prawami reprodukcyjnymi i powinny być obszarem działania związków zawodowych – również poza zakładem pracy.

Katarzyna Rakowska podkreślała, że związki zawodowe nadal mają duże pole działania w sprawach społecznych: „Jako związki zawodowe mamy duży wpływ na dyskurs i dużą siłę przetargową w stosunku do rządu i państwa. My jako IP, związek mały, ale radykalny, już kilkakrotnie zmienialiśmy debatę publiczną. 10 lat temu prowadziliśmy kampanię „praca czasowa – dyskryminacja stała”, którą wtedy była uznawana za radykalną. Dziś Gazeta Wyborcza co drugi dzień krytykuje śmieciówki.”

Ewa Majewska i Katarzyna Rakowska podkreślały, że udział w demonstracjach jest jednym z podstawowych narzędzi, jakie mamy do dyspozycji w walce o nasze prawa. Katarzyna Rakowska w następujący sposób zachęcała do udziału w demonstracji 30 września, pod hasłem „Aborcja znaczy życie”: „Ja zawsze się cieszę kiedy idziemy gdzieś wspólnie jako związek zawodowy. Pokazujemy w ten sposób, że za naszymi przekonaniami stoi też organizacja. To daje zawsze większą siłę przekazu. Pokazuje, że to nie są indywidualne poglądy czy indywidualne sprawy, ale realne interesy ekonomiczne, pracownicze, i są organizacje w Polsce, które o te interesy ekonomiczne będą walczyć.”

W drugiej części dyskusji panelistki i publiczność zastanawiały się, jakie działania możemy podjąć w ramach IP aby włączyć się w walkę o prawa reprodukcyjne kobiet. Będziemy się starać, aby w kolejnych miesiącach pomysły te zacząć realizować w praktyce.

Maria Dębińska