OZZ Inicjatywa Pracownicza w branży kultury

OZZ IP zrzesza pracownice i pracowników publicznych instytucji kultury zatrudnionych na umowy o pracę lub umowy cywilno-prawne oraz pracowników sztuki niezwiązanych długoterminowymi umowami z instytucjami kultury, ale działających w ich polu – głównie artystów wizualnych i kuratorki sztuki (zrzeszonych w ramach komisji środowiskowej Pracowników Sztuki)  

W ramach naszego związku działa 14 komisji zakładowych przy publicznych instytucjach kultury, 1 komisja międzyzakładowa i 1 środowiskowa. Prawie wszystkie komisje IP w instytucjach kultury, powołane zostały po nowelizacji ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej, która obowiązuje od 1 stycznia 2012 r.. Wprowadziła ona m.in. zmiany w sposobie i zasadach powoływania dyrektorów instytucji kultury, ale też możliwość powierzenia zarządzania instytucją osobie fizycznej lub prawnej w oparciu o prawo zamówień publicznych. Otworzyło też furtkę do oddawania instytucji publicznych w zarząd podmiotów prywatnych.

By mieć wpływ na dalsze losy swoich instytucji, ale też by skutecznie przeciwstawiać się procesom prywatyzacji instytucji, utraty miejsc pracy czy prekaryzacji pracy, pracownice i pracownicy publicznych instytucji kultury zaczęli zakładać komisje IP.  Podjęły one walkę przeciw prywatyzacji publicznych instytucji (IP przy Galerii Miejskiej Arsenał w Poznaniu w 2013 r.) oraz o programowo-organizacyjny kształt instytucji (IP przy Teatrze Polskim we Wrocławiu). W ostatnich dwóch latach, w których powstało aż 10 komisji zakładowych IP w tej branży, wspomniane wyżej motywacje pracownic i pracowników wzmocnione zostały obawami o wpływ rządu PiS na kształt i instytucji kultury. Równie ważną potrzebą była chęć obrony autonomii instytucji względem władz.

I te motywacje wybrzmiały na październikowej konferencji w Instytucie Teatralnym w Warszawie. Postulaty obrony instytucji  formułowane  były  często  nie tyle z perspektywy  praw pracowniczych, co praw do autonomii sztuki, czy wartości programowych instytucji. Ciągle konieczne jest więc przypominanie sobie i dyrekcji banalnej prawdy, że nasze interesy pracownicze nie są tożsame z interesami dyrekcji, bez względu na to, jakie relacje osobiste łączą nas prywatnie.

Uczestnicy i uczestniczki konferencji wskazywali na następujące problemy z jakimi się stykają w swojej działalności: niski poziom wynagrodzeń, przeciążenie pracą, praca w trybie projektowym, niewystarczająca liczba etatów, poszerzający się zakres pracy nieopłaconej i coraz częstsze korzystania z wolontariatu, brak sztywnej granicy między czasem pracy a czasem wolnym, stosowanie cywilno-prawnych i outsourcingu oraz autorytarny styl zarządzania instytucjami.

Modele zarządzania instytucjami kultury i partycypacja pracownicza w zarządzaniu 

Podczas konferencji analizie poddane zostały najważniejsze walki pracownicze oraz dyskutowano nad możliwościami partycypacji pracowników i pracownic w zarządzaniu instytucjami. O doświadczeniach takich walk opowiedzieli Stach Szabłowski, były wiceprzewodniczący NSZZ „Solidarność” w CSW Zamek Ujazdowski w Warszawie oraz Piotr Rudzki, były członek prezydium Komisji Zakładowej OZZ IP w Teatrze Polskim we Wrocławiu. 

Podczas dyskusji po wystąpieniach zwrócono uwagę, że patrząc na konflikt dyrekcja – załoga z perspektywy ostatecznych, „twardych” efektów (w  CSW – zmiana dyrekcji; w Teatrze Polskim - wszczęcie sporu zbiorowego) najczęściej pomijamy kluczowe momenty tego procesu, czyli sytuację samoorganizacji załogi, w której wypracowują się inne modele zarządzania instytucją niż ten oparty na hierarchicznej władzy i odpowiedzialności skupionej w ręku dyrektora. Przeoczamy siłę i potencjał kryzysu, który, tak jak w przypadku Teatru Polskiego, może wyzwolić silne procesy samoorganizacji – tak wśród zespołu artystycznego (powstanie organizacji Teatr Polski w Podziemiu, która wchodzi właśnie w fazę realnej instytucjonalizacji), jak i publiczności (powołanie Stowarzyszenia Publiczności Teatru Polskiego). Wyzwanie, jakie stoi przed nami, wiąże się więc ze wzmocnieniem i stabilizacją takich form radykalnego przejęcia instytucji oraz z wprowadzeniem zmian w prawie, które w tej chwili nie przewiduje żadnej innej możliwości niż dyrektorskie „samodzierżawie”.

Praca nieopłacona i wolontariat  

Praca nieopłacona i wolontariat stały się doświadczeniem większości pracowników branży kultury. Sprzyja temu podporządkowanie systemów edukacji i pracy w kulturze mechanizmom rynkowym oraz projektowy model pracy.

Jak wynika z ankiet przeprowadzonych na potrzeby konferencji wśród komisji IP działających przy instytucjach kultury, aż w 80% zakładów pracy pracownicy wykonują nieodpłatną pracę ponad zakres obowiązków i ustalony czas pracy. Ponad połowa respondentów odpowiedziała, że skala tego zjawiska jest duża, tj. do takiej sytuacji dochodzi często i bardzo często.

Ciągle też, choć zmienia się to dzięki walkom podjętym przez artystów i artystki w ramach Obywatelskiego Forum Sztuki Współczesnej, praktykowane jest też niepłacenie honorariów artystom za wystawianie przez nich prac w ramach wystaw organizowanych przez instytucje sztuki. Wyzyskowi pracy w kulturze sprzyja też system szkolnictwa (darmowe staże, praktyki), jak i proces festiwalizacji czy eventyzacji kultury oparty na pracy wolontariuszy. Jak wynika z ww. ankiet aż 80% instytucji kultury korzysta z działań wolontariuszy, głównie doraźnie. 60% przyznaje, że wolontariusze wykonują prace, które powinny być wykonywane przez pracowników etatowych lub zlecane.

Redaktorzy i korektorzy tekstów i ich sytuacja pracownicza

Na konferencji zabrała również głos delegacja grupy inicjującej powstanie stowarzyszenia redaktorsko-korektorskiego. Osoby wykonujące pracę redaktorską i korektorską stanowią „najsłabsze ogniwo” projektów realizowanych w wydawnictwach i instytucjach kultury. Mało kto wykonuje tę pracę etatowo, a oferowane stawki są żenująco niskie (średnio ok. 7 PLN za godzinę pracy). Problemem jest również nagminne łamanie zapisów umów, gdzie od osób związanych umową na korektę wymaga się de facto prac redakcyjnych.

Działalność komisji kultury i sztuki w zaprzyjaźnionych związkach zawodowych w Europie 

Hiszpańska CNT posiada struktury w teatrach publicznych, zrzesza również pracowników nieetatowych przemysłu filmowego i telewizyjnego. Głównym problemem branży jest outsourcing. wobec którego związek domaga się insourcingu, czyli bezpośredniego zatrudnienia pracowników zatrudnionych przez podmioty zewnętrzne. Poprzez swoje działania, CNT stara się zyskiwać wpływ na funkcjonowanie instytucji i podejmowane w ich ramach decyzje.  

Francuski związek CNT-f w swojej komisji Pracowników i Pracownic Kultury, Rozrywki i Mediów zrzesza artystów, muzyków, aktorów, reżyserów, techników dźwięku i obrazu oraz techników filmowych, pracowników administracyjnych przemysłu rozrywkowego i ministerstwa kultury, archeologów z państwowych instytucji badawczych, księgarzy, grafików. Delegaci związku opowiedzieli o coraz mniejszych publicznych subwencjach na kulturę oraz rosnącej roli sektora prywatnego jako sponsora i mecenasa. Konsekwencją tego jest wzrost konkurencji pomiędzy instytucjami, co niekorzystnie odbija się na pozycji pracowników i pracowników. Dodatkowo, rosnąca w siłę nacjonalistyczna partia Front Narodowy lansuje konserwatywną i kolonialną historię Francji, wpływając na budżety instytucji i wydarzeń kulturalnych w regionach, gdzie posiada większe wpływy.  

Specyfikę szwedzkiego rynku pracy w kulturze przybliżyli delegaci związku SAC, którego sekcja pracowników i pracownic kultury, mediów i IT w Sztokholmie zrzesza między innymi bibliotekarzy,  dziennikarzy, pracowników muzeów, techników w kinach, muzyków, grafików, dźwiękowców, realizatorów telewizyjnych. Głównym problemem w branży jest wymuszone samozatrudnienie oraz bezpłatne staże, które doprowadzają do spadku wynagrodzeń. W tych warunkach pracodawcy oczekują od pracownic i pracowników coraz większej dyspozycyjności i coraz większej palety umiejętności.  

Grecki związek ESE nie posiada sektora zrzeszającego pracowników i pracownice sektora kultury, jednak delegat tego związku przedstawił istniejące w tej branży oddolne inicjatywy, takie jak niezależny związek pracowników teatrów oraz muzyków grających w barach i tawernach czy historia okupacji  w 2008 r. Opery Narodowej oraz siedziby krytykowanego za oportunizm Związku Dziennikarzy. W ten sposób powstał niezależny związek tancerzy i tancerek oraz niesformalizowana organizacja pracowników mediów.  

Zainicjowanie współpracy międzynarodowej

Uczestnicy konferencji zobowiązali się do regularnych kontaktów i wymiany doświadczeń oraz kontynuacji współpracy. W kolejnych latach mają zostać zorganizowane m.in. szkolenie nt. strategii walki o prawa pracownicze w branży kultury oraz kolejne edycje konferencji branżowych dla pracowników  i pracownic z tej branży.