WSTĘP

Potocznie „godziny związkowe” oznaczają uprawnienie pracownika będącego członkiem związku zawodowego do zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia. Ustawa o związkach zawodowych wyróżnia dwa rodzaje takiego zwolnienia: 

• godziny doraźne – to czas, który pracownik może wykorzystać do wykonania wynikającej z jego funkcji doraźnej czynności związkowej,
• zwolnienie od obowiązku świadczenia pracy w celu wykonywania swojego mandatu, tzw. urlop związkowy – uprawnienie przysługujące wyłącznie osobom zasiadającym w statutowym organie danej komisji zakładowej – w przypadku Inicjatywy Pracowniczej będą to prezydia.  

GODZINY DORAŹNE 

Zgodnie z art. 25 § 5 ustawy o związkach zawodowych pracownik ma prawo do zwolnienia od pracy zawodowej z zachowaniem prawa do wynagrodzenia na czas niezbędny do wykonania doraźnej czynności wynikającej z jego funkcji związkowej poza zakładem pracy, jeżeli czynność ta nie może być wykonana w czasie wolnym od pracy. Zasadniczo jednakową konstrukcję wprowadza art. 31 § 3, z tym że odnosi się do czynności związanej z zakładem pracy. Uprawnienie to przysługuje związkowcom i związkowczyniom niezależnie od tego, czy zasiadają w prezydium swojej komisji. Co więcej, prawo do skorzystania z doraźnych godzin związkowych przysługuje nie tylko pracownikom, ale również innym osobom wykonującym pracę zarobkową – zatem zatrudnionym na podstawie umów cywilnoprawnych czy b2b (art. 25 § 6, art. 31 § 4). 

Udzielenie zwolnienia zależne jest od spełnienia czterech przesłanek:

• czynność ma charakter doraźny,

• wynika z funkcji związkowej pracownika,

• czynność nie może być wykonana w czasie wolnym od pracy,

• pracownik wystąpił do pracodawcy ze stosownym wnioskiem o zwolnienie ze świadczenia pracy.

Doraźność czynności jest różnie interpretowana przez sądy i doktrynę. Żołyński stwierdza, że „winno się stosować wykładnię celowościową, tzn. ustalać znaczenie normy prawnej z uwagi na jej cel (polityczny, gospodarczy, wychowawczy itp.), uwzględniając warunki i kontekst społeczno-polityczny”. Idąc dalej tym tokiem myślenia, należy stwierdzić, trochę na przekór przyjętej ostatnimi czasy przez akademików i judykaturę linii, że uznanie czynności za doraźną zależy od profilu działania związku i przyjętych przez niego celów statutowych, niźli skrupulatnych wyliczeń z katalogów przyjętych przez prawnicze komentarze. Zgodnie bowiem z art. 1 u.z.z. związek zawodowy jest niezależny w swojej działalności statutowej od pracodawców, administracji państwowej i samorządu terytorialnego oraz od innych organizacji. Statutowymi celami Inicjatywy Pracowniczej są między innymi kształtowanie aktywności społecznej, etyki zawodowej oraz ochrona godności ludzi pracy i działanie na rzecz sprawiedliwych relacji społecznych i ekonomicznych. Związek zawodowy ma prawo wykorzystywać narzędzia przekazane mu na mocy prawa w celu realizacji tych zadań, a pracodawca nie ma prawa tej wolności ograniczać. 

Z tego względu przyjąć trzeba, że badanie zaistnienia przesłanek „doraźności” spraw oraz ich związku z pełnioną funkcją zależy wyłącznie od przekonania pracownika wnioskującego o przyznanie zwolnienia od obowiązku świadczenia pracy co do ich zasadności. Fakt, że pracodawca ma obowiązek udzielić owego zwolnienia na wniosek, potwierdza również orzecznictwo Sądu Najwyższego: mimo braku stosownego uregulowania należy jednak przyjąć, że obowiązek udzielenia zwolnienia ma charakter bezwzględny w tym sensie, że ciąży na pracodawcy niezależnie od możliwości udzielenia pracownikowi zwolnienia w określonym czasie. Pracodawca nie może też oceniać istnienia obiektywnych przesłanek określonych w art. 25 ust. 2 ustawy o związkach zawodowych ani kwestionować potrzeby dokonania czynności związkowej poza zakładem pracy, czasu niezbędnego do jej wykonania, doraźność czynności wynikającej z funkcji związkowej, jak i wykazywać, że czynność ta może być wykonana w czasie wolnym od pracy, gdyż w kwestiach tych decyduje samorządnie związek zawodowy. Weryfikacja lub kontrola tych okoliczności i odmowa zwolnienia naruszałaby gwarancje prawidłowego i skutecznego funkcjonowania związku.

Co za tym idzie, za czynności doraźne można uznać przeprowadzane przez związek w czasie pracy pracownika szkolenia, zebrania wynikające ze statutu, czy organizowane przez związek zawodowy protesty – o ile realizują one przyjęte w statucie organizacji jej cele. 

Należy jednak pamiętać, że udzielenie zwolnienia jest wiążące po wyrażeniu przez pracodawcę zgody na wniosek pracownika. Pracownik, który „sam się zwolnił” z pracy w celu wykonania doraźnej czynności, może zostać ukarany przez pracodawcę karą porządkową lub może on rozwiązać umowę z pracownikiem bez wypowiedzenia z powodu ciężkiego naruszenia obowiązków pracowniczych. Z kolei pracodawca, który owej zgody nie udzieli, może ponieść odpowiedzialność za utrudnianie działalności związkowej (art. 35 u. z. z.). 

Jak wylicza się przysługujące pracownikowi wynagrodzenie za skorzystanie z doraźnych godzin związkowych?

Art. 297 Kodeksu pracy odsyła w tej kwestii do rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 29 maja 1996 r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy [...]. Zgodnie z § 5 rozporządzenia przy ustalaniu wynagrodzenia za czas zwolnienia od pracy oraz za czas niewykonywania pracy, gdy przepisy przewidują zachowanie przez pracownika prawa do wynagrodzenia, stosuje się zasady obowiązujące przy ustalaniu wynagrodzenia za urlop, z tym że składniki wynagrodzenia ustalane w wysokości przeciętnej oblicza się z miesiąca, w którym przypadło zwolnienie od pracy lub okres niewykonywania pracy. Sposób obliczania wynagrodzenia urlopowego reguluje art. 172 Kodeksu pracy. 

Zwolnienie z obowiązku świadczenia pracy przez członka zarządu zakładowej organizacji

Zwolnienie, nazywane urlopem związkowym, przysługuje pracownikowi, który na mocy uchwały stosownego organu (tj. zebrania walnego, zebrania założycielskiego komisji) został powołany do pełnienia funkcji w zarządzie (prezydium) zakładowym. Uprawnienie to zatem przysługuje wszystkim członkom prezydium w trakcie ich kadencji. Ze względu na fakt, że regulacja dot. omawianych zwolnień zawarta jest w rozdziale normującym uprawnienia zakładowych organizacji związkowych, nie ma zastosowania do osób powołanych do organów krajowych związku.

Do uzyskania zwolnienia konieczne jest zaistnienie czterech przesłanek: 

• zwolnienie dotyczy osoby wykonującej pracę zarobkową u pracodawcy, do którego kierowany jest wniosek (zatrudnionej na podstawie umowy o pracę, zlecenia, b2b, etc.), 
• związek zawodowy posiada status zakładowej organizacji związkowej,
• zwolnienie dotyczy pracownika sprawującego mandat w prezydium,
• wniosek złożył stosowny, statutowy organ organizacji związkowej – czyli prezydium.

Wniosek do pracodawcy powinien zawierać wskazanie pracownika, którego dotyczy, podstawę jego wyznaczenia (tzn. czy jest członkiem Prezydium) oraz określenie wymiaru i okresu zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy, a także żądanie, że za czas zwolnienia działacz lub działaczka otrzymywać ma wynagrodzenie. 

Szczegółowy tryb wnioskowania i udzielania zwolnienia wprowadza Rozporządzenie Rady Ministrów. Zgodnie z §1 pkt. 3, z wnioskiem do pracodawcy prezydium występuje na 14 dni przed terminem, od którego zwolnienie ma obowiązywać. Natomiast zgodnie z §2, pracodawca ma obowiązek rozpatrzyć wniosek w terminie 7 dni od daty jego złożenia, o czym zawiadamia pracownika objętego wnioskiem i organizację związkową.

Jaki jest wymiar urlopu związkowego?

Wymiar zwolnienia przysługującego członkom prezydium zależy od liczebności komisji. Zasady jego obliczania wprowadza art. 31 ust. 1 u.z.z.: 

1. jeśli komisja liczy mniej niż 150 członków, wymiar godzin jest równy liczbie członków należących do komisji zakładowej (np. jeśli komisja liczy 34 członków, prezydium ma do wykorzystania 34 godziny miesięcznie),
2. jeśli komisja liczy od 150 do 500 członków, zwolnienie przysługuje jednej osobie wykonującej pracę zarobkową w pełnym wymiarze czasu pracy, 
3. jeśli komisja liczy od 501 do 1000 członków, zwolnienie przysługuje dwóm osobom wykonującym pracę zarobkową w pełnym wymiarze czasu pracy, 
4. jeśli komisja liczy od 1001 do 2000 członków, zwolnienie przysługuje trzem osobom wykonującym pracę zarobkową w pełnym wymiarze czasu pracy, 
5. jeżeli komisja liczy ponad 2000 członków, zwolnienie przysługuje kolejnej osobie wykonującej pracę zarobkową za każdy rozpoczęty nowy tysiąc. 

Istnieje możliwość „rozbicia” godzin związkowych na kilku członków prezydium – tzn. mogą oni wykonywać to uprawnienie, dzieląc przysługujący im wymiar urlopu związkowego między siebie. Warto zaznaczyć, że złożenie wniosku do pracodawcy o udzielenie urlopu osobie nieujawnionej, prowadzi de facto do jej ujawnienia wobec pracodawcy – należy o tym pamiętać, jeśli istnieje realna obawa represji ze strony pracodawcy wobec pracowników bez ochrony związkowej. 

W czasie zwolnienia od obowiązku świadczenia pracy, działaczowi przysługują uprawnienia lub świadczenia osoby wykonującej pracę zarobkową, a oprócz tego prawo do wynagrodzenia lub świadczenia pieniężnego, jeżeli takie żądanie zostało zawarte we wniosku o udzielenie zwolnienia. Działacz w okresie zwolnienia otrzymuje wynagrodzenie w wysokości ekwiwalentu za niewykorzystany urlop wypoczynkowy – do jego obliczenia wykorzystuje się przepisy Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej.

Co więcej, wynagrodzenie ustala się ponownie w przypadku zmiany zasad wynagradzania ogółu pracowników lub grupy zawodowej. Innej niż pracownik osobie wykonującej pracę zarobkową w okresie zwolnienia od pracy ustala się miesięczne świadczenie pieniężne w wysokości przeciętnego wynagrodzenia przysługującego tej osobie w okresie sześciu miesięcy poprzedzających okres zwolnienia od pracy, a jeżeli osoba ta świadczy pracę przez okres krótszy niż sześć miesięcy – w wysokości przeciętnego wynagrodzenia przysługującego jej z całego tego okresu.

Do czego wykorzystywać urlop związkowy

Wbrew nazwie, urlop związkowy nie jest urlopem wypoczynkowym – a pracownik pozostający na terenie zakładu pracy obowiązany jest do przestrzegania zakładowej organizacji pracy i porządku w procesie pracy, przepisów BHP, etc.

Dobrą praktyką jest wykorzystywanie przyznanych przez pracodawcę godzin związkowych do działań mających na celu rozwój komisji i wsparcie pracowników. Przykładowo, w czasie zwolnienia Prezydium zorganizować może cykliczne dyżury, podczas których pracownicy będą mieli okazję spotkać się z osobą ze związku, uzyskać wsparcie, poradę, porozmawiać o swoich problemach, dowiedzieć się, jak można wstąpić i działać w naszej organizacji. 

Urlop związkowy to też świetna okazja do agitacji – pracownica zwolniona z pracy może pojawić się w swoim zakładzie, rozdawać ulotki, rozmawiać z pracownikami. 

PIGUŁKA

…czyli najważniejsze informacje, które warto zapamiętać:

Ustawa o związkach zawodowych wprowadza dwa rodzaje „godzin związkowych”:

• doraźne, przysługujące każdemu pracownikowi, 
• urlop związkowy, który przysługuje członkiniom i członkom prezydium.

Pracodawca udziela zwolnienia na wniosek – i ma obowiązek rozpatrzyć go pozytywnie, jeśli wnioskodawca jest uprawniony do jego złożenia:

• w przypadku godzin doraźnych jest to wniosek pracownika,
• w przypadku urlopu związkowego jest to wniosek prezydium.

Terminy:

• nie ma ściśle określonego terminu na zgłoszenie wniosku o godziny doraźne, ale powinien on być złożony na tyle wcześnie, aby pracodawca miał możliwość go zaakceptować; co do zasady, wystarczy 1 dzień przed terminem objętym wnioskiem,
• prezydium zgłasza wniosek o urlop związkowy 14 dni przed datą oznaczoną we wniosku; pracodawca jest obowiązany rozpatrzyć wniosek w terminie 7 dni.

Za czas zwolnienia od pracy przysługuje pracownikowi wynagrodzenie:

• za godziny doraźne — wynagrodzenie jak za urlop,
• za urlop związkowy — wynagrodzenie w wysokości ekwiwalentu za niewykorzystany urlop wypoczynkowy (w tym wypadku konieczne jest zawarcie we wniosku żądania o przyznanie wynagrodzenia za czas zwolnienia ze świadczenia pracy!)

Wymiar zwolnienia w ramach urlopu związkowego zależy od liczebności komisji!

Opracowanie: Róża Skrobiś, Łódzkie Koło Młodych, Zespół ds. wsparcia prawnego Regionu Wschodniego