Pracownicze Programy Kapitałowe (PPK) zostały wprowadzone ustawą z dnia 4 października 2018 r. (Ustawa). Ich celem – przynajmniej według rządu – było zastąpienie otwartych funduszy emerytalnych (OFE) i oparcie przyszłych emerytur na potencjalnych zyskach z giełdy i inwestycji na rynkach zagranicznych w krajach OECD, tj. tych o najwyższym produkcie krajowym brutto.

Rzadko można spotkać sceptyków tego typu rozwiązańⁱ, ale jeśli pojawia się krytyka, to skupiona jest przede wszystkim na tym, że środki finansowe zgromadzone w tych programach wzmacniają sektor finansowy oraz pozwalają prezesom i menadżerom tych instytucji bogacić się kosztem pracowników i podatników.

Czasem pojawia się argument, że giełda to loteria, na którą wpływ ma występowanie kryzysów ekonomicznych. OFE, które były podobnym do PPK rozwiązaniem, powstały w 1999, tj. zaraz po kryzysie z 1997 roku. W różnych latach zainwestowały 60% lub więcej środków w 20 największych firmach na GWP (tzw. spółki z indeksu WIG20). W rezultacie kryzysu z 2008 r. OFE straciły połowę zysków wypracowanych przez 10 poprzednich lat.ⁱⁱ W okresie między 2017 a 2020 rokiem, tj. kiedy gospodarka miała się rzekomo dobrze, OFE straciły 25% w porównaniu do tego, co było w nich zgromadzone na koniec roku 2017.ⁱⁱⁱ

PPK a WIG20 – 40% składek

Ale kryzysy finansowe to nie jedyny problem. Spółki giełdowe funkcjonują również kosztem przyrody, zdrowia i jakości życia ludzi na całym świecie. Ma to bardzo istotne znaczenie w kontekście PPK.

Artykuł 37 ust. 13 pkt 1 nakłada minimalny (40%) limit środków zgromadzonych przez PPK, które muszą zostać zainwestowane na warszawskiej giełdzie w 20 największych spółkach tworzących WIG20. Indeks WIG20 jest zmieniany cztery razy w roku. Krótka analiza WIG20 od 2009 r. pozwala zrozumieć lepiej, w co będą inwestowane nasze składki.

Spółki WIG20

W każdym kwartale GWP określa firmy, które wchodzą w skład WIG20. Najczęściej pojawiały się w nim spółki sektora finansowego – banki. PKO BP i PEKAO były wliczane do tego indeksu w każdym kwartale (48 kwartały) tego okresu. Inne banki pojawiały się nieco rzadziej. PZU jako przedstawiciel branży ubezpieczeniowej był notowany w indeksie 44 kwartały.

Obok banków i ubezpieczalni najczęściej pojawiały się w WIG20 spółki branży surowców naturalnych (górnictwo i przeróbka surowców) oraz spółki sektora energetycznego. Prym wśród nich wiodły KGHM i Orlen (obie 48 kwartałów), PGNiG (45 kwartałów), Lotos (44 kwartały), PGE (45 kwartałów), Tauron (42 kwartały), JSW (31 kwartałów), Bogdanka (19 kwartałów), Synthos (16 kwartałów), Boryszew (5 kwartałów).

Wśród spółek innych sektorów pojawiały się firmy z branży odzieżowej: LPP (29 kwartałów) i CCC (22 kwartały), a także medialnej: Cyfrowy Polsat (32 kwartały), TVN (15 kwartałów) oraz Agora (3 kwartały). Nowością jest sektor gier komputerowych np. CD Projekt (3 kwartały) oraz Allegro z branży sprzedaży internetowej (2 kwartały). W branży sprzedaży hurtowej i detalicznej były tylko dwie firmy tj. Eurocash (24 kwartały) oraz Dino (9 kwartałów).

Pomiędzy 2009 a 2012 r. można było znaleźć wśród spółek indeksu WIG20 także podmioty z branży budowlanej: PBG (11 kwartałów), Polimex (7 kwartałów). Oprócz tego – Bioton (6 kwartałów w 2009 i 2010), a firma z branży medycznej pojawiła się w indeksie tylko w 2021 r. (1 kwartał).

Patrząc z tej perspektywy, widać, że przyszłość emerytur zależy od dobrych wyników przedsiębiorstw zajmujących się głównie wydobyciem i obróbką surowców naturalnych oraz firm zatruwających od czasu do czasu wodę i powietrze^iv. Nie bez winy jest też tu przemysł energetyczny. Ten jednak może z czasem ewoluować i bazować na odnawialnych źródłach energii zamiast na paliwach kopalnych, ale do tego nam niestety daleko. Także branża finansowa znana jest z czerpania korzyści kosztem podatników oraz konsumentów. Mniej skompromitowana może się wydawać branża medialna, trzeba jednak pamiętać, że przez trzy dekady broniła i nadal broni ona interesów kapitału oraz uprzywilejowanych.

Pozostałe środki PPK

Poza wspomnianymi wcześniej 40% środków zainwestowanych w WIG20 ustawa nakłada kolejny minimalny limit. Zarządzający muszą zainwestować nie mniej niż 20% środków w akcje lub instrumenty oparte o akcje spółek publicznych notowanych na jednym z 36 rynków OECD.

W ten sposób ustawa określa, w co inwestować 60% środków wpłaconych przez osoby, które przystąpiły do PPK. Może się zdarzyć, że zarządzający PPK ograniczą się tylko do spółek WIG20 i spółek zagranicznych w proporcji na przykład 70% i 30%. Ale jest to mało prawdopodobne, przede wszystkim dlatego, że ustawa pozwala także inwestować (ale nie więcej niż 20%) w akcje (i inne instrumenty oparte o te akcje) spółek mWIG40, tj. 40 średniej wielkości spółek notowanych na warszawskiej giełdzie lub w (nie więcej niż 10%) akcje innych spółek notowanych na GPW.

Uproszczona wersja art. 37 Ustawy wygląda następująco:

• nie mniej niż 40% w WIG20;

• nie mniej niż 20% w spółki zagraniczne z krajów OECD, z tym że nie więcej niż 30% w walutach obcych;

• nie więcej niż 20% w mWIG40;

• nie więcej niż 10% w pozostałe spółki na warszawskiej giełdzie.

Skład inwestycji ma dla nas znaczenie

Osoby odkładające na emerytury w PPK mają prawo domagać się, aby ich przyszłe emerytury były inwestowane w podmioty o dobrej reputacji, firmy z prospołeczną misją. Możemy wymuszać różnymi metodami na zarządzających PPK, aby inwestowali w firmy przynoszące pożytek, np. w odnawialne źródła energii lub ochronę zdrowia oraz domagać się, aby nie inwestowano – jak to miało miejsce w przypadku OFE – w firmy posądzane o udział w zbrodniach wojennych.^v

Ustawa nie wskazuje konkretnej giełdy oraz indeksu, w który mają być inwestowane środki – poza limitem 40% dla WIG20. Daje to zarządzającym spore pole do popisu.

Doświadczenia z zagranicy

W wielu krajach funkcjonują podobne do PPK rozwiązania emerytalne. Wielka Brytania jest jednym z przykładów w Europie, gdzie w ciągu kilku ostatnich lat pracownicy zaczęli domagać się, aby ich składki emerytalne były inwestowane w etyczne programy. W ciągu zaledwie trzech lat aktywa netto brytyjskich etycznych funduszy wzrosły z 29 milionów funtów w 2017 r. do 71 milionów funtów w 2020.^vi Dzięki temu ogromne fundusze przestały płynąć do sektora tytoniowego, zbrojeniowego, naftowego^vii. I choć jest to kropla w morzu o wartości 1,5 tryliona funtów, to stanowi ona dobry początek^viii, bo w wielu zakładach pracy trwa dyskusja na temat wybrania innych, bardziej etycznych funduszy inwestycyjnych.^ix

Uwikłani w kapitalizm

Powyższy plan to minimalistyczne podejście do kwestii PPK. Poza tym, że 75% uprawnionych postanowiło zrezygnować z członkostwa w PPK^x, na horyzoncie brak zdecydowanego sprzeciwu wobec PPK. Brakuje woli politycznej lub pomysłów, aby wprowadzić inny, sensowniejszy program emerytalny. Z tej perspektywy jesteśmy być może zmuszeni na razie do domagania się małych ustępstw ze strony kapitału i rządu.

Od rządu musimy żądać, aby wymuszał na notowanych na giełdzie spółkach skarbu państwa (które najczęściej tworzą WIG20) ograniczenie negatywnego wpływu na przyrodę, nasze zdrowie, itd. Strajk, bojkot, kampania medialna to tylko kilka narzędzi pozwalających na to. Z drugiej strony, musimy skłonić kapitał do ustępstw na korzyść ludzi pracy oraz środowiska. Jeśli firmy chcą być beneficjentem środków zgromadzonych przez PPK, to muszą się zmienić.

Czy taka strategia nie sprawia, że dajemy przyzwolenie na obecny system? Być może. Mówimy jednak przez to: „Na razie nie ma innej alternatywy!”. Mamy też szansę budować i szerzyć świadomość, że finanse to ważna część każdego systemu społecznego. Świadomość tego pozwala proponować alternatywne rozwiązania. Ma to jeszcze jeden plus. Podjęcie tematu powiązania naszych emerytur z negatywnymi skutkami zmiany klimatu oraz z wpływem firm na jakość powietrza, jedzenia i wody przez nas konsumowanych umożliwi być może dyskusję z tą częścią społeczeństwa, z którą związki zawodowe do tej pory nie chciały lub nie mogły podjąć dialogu.

Mateusz Żuk

Przypisy: